مراتب ذات حق در سوره اخلاص

سورۀ مبارکۀ اخلاص در شمار سوره های مهم قرآن کریم قرار دارد که جایگاه آن در بیانات پرگهر حضرات معصومین (ع) و نیز انظار تفسیری اندیشه وران مسلمان نمایان می گردد. این سوره دربردارندۀ نکات عمیق عرفانی در ارتباط با ذات حق تعالی است که تاکنون معرکۀ آرای بسیاری بوده است. بر این اساس، بنا به نگاه تأویل گرا و باطنی محور عرفا، فحوای مراتب سه گانۀ ذات پروردگار، یعنی غیب الغیوب، احدیت و واحدیت، در سورۀ مذکور نهفته است. در این مقاله، به اختصار، رویکرد عرفانی عارفان مسلمان در خصوص مراتب ذات خداوند با وام گیری از سورۀ اخلاص بررسی می شود. مرتبۀ غیب الغیوب، ذات لابشرط مقسمی است که هیچ گونه اسم و رسمی ندارد و معرفت به آن با هیچ ابزاری میسر نیست. مراتب احدیت و واحدیت نیز به ترتیب، ذوات بشرط لا و بشرط شیء هستند. البته در لسان عرفان، ذات حضرت حق جلّ شأنه واحد است و تعینات سه گانۀ مذکور هر یک بنا به اعتباری نام گذاری شده اند. گونۀ نگرۀ عرفان به مراتب ذات خداوند با عنایت به سورۀ توحیدی اخلاص معمولاً روایت گر این تبیین تفسیری است که «هو» به مرتبۀ خلوت خانۀ غیب هویت، یعنی غیب الغیوب، اشاره دارد و منظور از «الله أحد»، مقام ذات احدیت و مراد از «الله الصمد» مقام ذات واحدیت است.